Έχω ξαναγράψει ότι εμείς, οι πολίτες αυτής εδώ της χώρας, είναι πάρα πολύ πιθανό να μην μπορούμε να ζήσουμε μαζί. Ίσως να υπάρχουν βασικά αίτια που μας έχουν εμποδίσει να φτιάξουμε μια συμπαγή κοινωνία, και ίσως αυτά τα αίτια να αποκλείουν κάθε πιθανότητα να συνυπάρξουμε και να δημιουργήσουμε ένα κοινωνικό μόρφωμα λειτουργικό και ορθολογικό στο μέλλον.
Δεν είχα δώσει πάρα πολύ μεγάλη έμφαση σ’ αυτά τα αίτια, τότε. Θα προσπαθήσω να τα εξετάσω τώρα. Και θα το κάνω κάπως έμμεσα. Ελπίζω να γίνει κατανοητό, γιατί ο τρόπος που επέλεξα είναι κάπως μπουρδουκλωμένος.
Σε ετούτο το κείμενο θα γράψω για δύο πράγματα:
1) Την έννοια της συνισταμένης
2) Το πείραμα με τις λαστιχοκαραμελίτσες
1) Η Συνισταμένη
Ας μιλήσουμε για μια λέξη πάρα πολύ σημαντική.
Αν δύο δυνάμεις τραβάνε ένα αντικείμενο προς δύο διαφορετικές κατευθύνσεις, η δύναμη που τελικά κινεί το αντικείμενο δεν είναι καμία από τις δύο δυνάμεις ξεχωριστά. Είναι μια άλλη: Η συνισταμένη τους.
Φαντάσου τώρα ότι οι αντιλήψεις και οι ιδέες των μελών μιας κοινωνίας είναι δυνάμεις. Οι ιδέες και οι αντιλήψεις, βεβαίως, ποικίλουν. Κάθε άνθρωπος έχει τις δικές του. Μπορούμε να φανταστούμε την πορεία μιας κοινωνίας ως τη συνισταμένη των ιδεών και των αντιλήψεων των πολιτών που την απαρτίζουν. Όλες οι κοινωνίες δεν είναι ίδιες και, κυρίως, δεν είναι το ίδιο ελεύθερες. Υπάρχουν χώρες όπου ιδέες και αντιλήψεις πολιτών καταπιέζονται -δεν ασκούν καμία δύναμη. Υπάρχουν κοινωνίες όπου ελάχιστες δυνάμεις εκφράζονται, και κατά συνέπεια εκείνες είναι οι μόνες που επηρεάζουν τη συνισταμένη. Υπάρχουν και άλλες, όπου μια πληθώρα ιδεών-δυνάμεων ανθεί. Ας ρίξουμε μια ματιά σε διάφορες κοινωνίες, και πώς αποκτούν τη συνισταμένη τους. Τα παρακάτω διαγράμματα είναι κάπως αυθαίρετα, αλλά νομίζω εξηγούν επαρκώς την ιδέα.
Υπάρχουν λοιπόν στον πλανήτη κάποιες κοινωνίες στις οποίες επικρατεί σχετική κοινωνική ειρήνη. Οι ιδέες και οι αξίες που επικρατούν είναι λίγο-πολύ κοινές, και σε γενικές γραμμές προς την ίδια κατεύθυνση. Οι κοινωνίες αυτές κατά κανόνα ευημερούν.
Υπάρχουν άλλες ελεύθερες κοινωνίες, κυρίως χώρες με μεγάλο πληθυσμό και μεγάλη δημοκρατική παράδοση, όπου οι ιδέες ποικίλουν περισσότερο. Κι εκεί, ωστόσο, η συνισταμένη είναι συνήθως ισχυρή.
Σε χώρες ανελεύθερες, η συνισταμένη της κοινωνίας καθορίζεται εν πολλοίς από πολύ μικρό αριθμό δυνάμεων, με μία ισχυρότερη από όλες: Αυτή του επίσημου κράτους.
Υπάρχουν και ειδικές περιπτώσεις.
Και υπάρχουν και ακόμα πιο ειδικές περιπτώσεις
Αυτό το σχήμα απεικονίζει μέρος του ελληνικού προβλήματος, κατά τη γνώμη μου. Για να υπάρχει συνισταμένη, θα πρέπει οι δυνάμεις να ασκούνται στο ίδιο σημείο (την κοινωνία). Εδώ δεν έχουμε κοινωνία. Κάθε ένας φέρει τις ιδέες και τις απόψεις του επί του εαυτού του.
Προχωρώντας τη σκέψη παραπέρα, και βλέποντας το αποτέλεσμα της έκφρασης μιας συνισταμένης σε μια κοινωνία, βλέπουμε ότι δεν έχει σημασία μόνο το να οδηγεί προς μια κατεύθυνση -έχει σημασία και η κατεύθυνση. Πρέπει να είναι η σωστή, αυτή που εξασφαλίζει μια ειρήνη, συνέχεια και πρόοδο στην κοινωνία, που την σπρώχνει παρακάτω. Αυτό δεν είναι πάρα πολύ σπάνιο ή αδύνατο. Δηλαδή, από ό,τι αποδεικνύει η ιστορία της ανθρωπότητας, τελικά είναι αρκετά συνηθισμένο φαινόμενο οι κοινωνίες να δημιουργούν συνισταμένες που οδηγούν στην πρόοδο και την ευημερία. Γι’ αυτό σήμερα η ανθρωπότητα βρίσκεται στο καλύτερο σημείο της ιστορίας της, όποιο κριτήριο (υγεία, ειρήνη, ασφάλεια, οικονομία) κι αν εξετάσει κανείς.
Για να μελετήσουμε το πώς συμβαίνει αυτό -και γιατί δεν μπορούμε εμείς να το καταφέρουμε-, θα μιλήσουμε για κάτι άλλο: Τις λαστιχοκαραμελίτσες.
2. Οι Λαστιχοκαραμελίτσες
Το BBC έκανε ένα πείραμα: Ο δημοσιογράφος γέμισε ένα βάζο με 4510 από αυτές τις χρωματιστές λαστιχοκαραμελίτσες, το έδειξε σε 160 ανθρώπους, και τους ρώτησε πόσες καραμελίτσες πιστεύουν ότι έχει μέσα. Άκουσε ένα σωρό παλαβές απαντήσεις. Κάμποσοι ήταν εντελώς εκτός πραγματικότητας, μάντεψαν λίγες δεκάδες ή δεκάδες χιλιάδες. Κανένας απολύτως δεν πέτυχε το ακριβές νούμερο. Μόλις τέσσερις έπεσαν σχετικά κοντά. Η κρίση όλων, και των 160, ήταν λανθασμένη.
Έτσι είναι οι άνθρωποι. Σχηματίζουν γνώμη για οτιδήποτε χρειαστεί, συχνά εύκολα και βιαστικά, και συνήθως κάνουν λάθος. Έχουμε στο μυαλό μας ένα σωρό πράγματα, και στα περισσότερα από αυτά συνήθως κάνουμε λάθος. Γι’ αυτό είμαστε οι περισσότεροι μέτριοι, αποτυχημένοι, φτωχοί και δυστυχισμένοι σε κάποιο βαθμό: Επειδή τις περισσσότερες φορές και στα περισσότερα θέματα που αφορούν στη ζωή μας, δεν έχουμε δίκιο.
Αυτό είναι φυσιολογικό και αναμενόμενο. Είμαστε άνθρωποι, όχι υπεράνθρωποι. Κάνουμε λάθη.
Ετούτη όμως είναι η διαφορά του ατόμου από το σύνολο: Το σύνολο είναι κάτι αλλιώτικο. Δεν είναι άθροισμα, είναι συνισταμένη. Μπορεί να οδηγεί προς κατευθύνσεις που κανένα άτομο μεμονωμένα δεν ακολουθεί. Στο βιβλίο του “The Wisdom of Crowds” ο καλός δημοσιογράφος Τζέιμς Σουροβιέτσκι γράφει πως μεγάλες ομάδες ανθρώπων είναι σχεδόν πάντα πιο “έξυπνες” από μικρές ομάδες ή μεμονωμένα άτομα -ακόμα και από μεμονωμένες πεφωτισμένες ιδιοφυίες. Ο ίδιος επικαλείται ένα παρόμοιο παράδειγμα, με κάποιους που προσπαθούσαν να μαντέψουν το βάρος ενός βοδιού. Ακόμα και ειδικοί κτηνοτρόφοι δεν μπορούσαν να το μαντέψουν ακριβώς, αλλά ο μέσος όρος όλων των μαντεψιών ήταν εκπληκτικά κοντά στην αλήθεια. Και βέβαια το βιβλίο είναι γεμάτο με παραδείγματα και σχετικά στοιχεία που επιβεβαιώνουν την ιδέα.
Στο πείραμα του BBC με τις λαστιχοκαραμελίτσες σχεδόν κανείς δεν πλησίασε τη σωστή απάντηση, που ήταν 4510. Ο μέσος όρος των απαντήσεων των 160 ανθρώπων, όμως, ξέρεις ποιος ήταν;
4515.
[field id=”1″]
Ωστόσο, η σοφία του πλήθους δεν είναι κάτι το αυτονόητο. Για να υπάρχει, για να δείχνει η συνισταμένη προς το σωστό σημείο και να πετυχαίνεις το σωστό αριθμό με τις λαστιχοκαραμελίτσες, πρέπει το πλήθος να είναι ομοιογενές σε κάποιο πολύ βασικό επίπεδο, κι ας έχει από εκεί και πέρα απέραντη ποικιλομορφία. Πρέπει να είναι σύνολο πραγμάτων με κάποια βασικά κοινά στοιχεία.
Πρακτικά, δηλαδή, αν μου έρθεις με το βαζάκι με τις 4510 λαστιχοκαραμελίτσες εγώ μπορεί να μαντέψω ότι έχει μέσα “1000” και να κάνω λάθος. Ένας άλλος μπορεί να σου πει “3000” και να κάνει λάθος -αλλά λιγότερο. Ένας άλλος μπορεί να σου πει “10.000” και να κάνει λάθος, περισσότερο. Το πρόβλημα είναι το εξής: Αν πας σε ένα χρυσαυγίτη με το βαζάκι και τον ρωτήσεις πόσες λαστιχοκαραμελίτσες έχει μέσα αυτός μπορεί να σου πει “μπλε”. Και η συνισταμένη τρελαίνεται. Δε βγαίνει. Απορρυθμίζεται, γυρνάει ανεξέλεγκτα σα πυξίδα στον πόλο. Αν δεν είναι όλοι οι συμμετέχοντες στο πείραμα άτομα της ίδιας κατηγορίας (άνθρωποι που μαντεύουν αριθμούς), δεν μπορεί να βγει σωστό αποτέλεσμα. Είναι αδύνατο.
Πιστεύω ότι αυτό είναι το δικό μας πρόβλημα.
Για να ζούμε μαζί πρέπει να συμφωνούμε σε μερικά πολύ βασικά πράγματα. Δε χρειάζεται να συμφωνούμε σε όλα, αλλά στα πολύ βασικά πρέπει να έχουμε την ίδια γνώμη. Γιατί αν δεν την έχουμε, δεν μπορούμε να συνυπάρξουμε ποτέ. Ένα χάος θα μας χωρίζει. Αν, ας πούμε, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού πιστεύει πως η ιδιοκτησία ανθρώπων από άλλους ανθρώπους είναι μια χαρά ιδέα και ένα άλλο μεγάλο μέρος του πληθυσμού διαφωνεί, τότε υπάρχει πρόβλημα. Η ιδιοκτησία ανθρώπων είναι ένα κάπως μεγάλο, βασικό θέμα στη λειτουργία μιας κοινωνίας. Πρέπει να είναι λυμένο, για να μπορεί η κοινωνία να λειτουργεί. Ή υπάρχουν σκλάβοι ή δεν υπάρχουν. Η κοινωνία είτε τη δέχεται ή όχι. Δεν υπάρχουν μέσες λύσεις σ’ αυτά τα πράγματα. Φτιάχνοντας το αξιακό σύστημα πάνω στο οποίο θα λειτουργήσει η κοινωνία αυτή, πρέπει να πάρει μια απόφαση. Κι όταν η διαφωνία είναι τόσο μεγάλη σε θέματα τόσο θεμελιώδη οι λύσεις, όπως έδειξε η ιστορία σ’ αυτό το συγκεκριμένο θέμα, μπορεί να είναι μόνο δύο: Απόσχιση ή εμφύλιος.
Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει προφανές ότι σ’ αυτήν εδώ τη χώρα υπάρχουν πολλά σημαντικά θέματα άλυτα. Κάποια συζητιούνται σε μονίμως λανθασμένη βάση, κάποια μοιάζουν να μην έχουν συζητηθεί ποτέ. Η συνεχιζόμενη ανομία και ασυδοσία μας έχει αφήσει διχασμένους με τρόπους αμέτρητους. Καθόμαστε και συζητάμε αν πρέπει οι άνθρωποι που καίνε κτίρια και ξυλοκοπούν διαβάτες να συλληφθούν και να πάνε στη φυλακή. Πολλοί από εμάς πιστεύουν πως πρέπει. Κάποιοι βάζουν “ναι αλλά”. Αυτό δεν γίνεται. Πρέπει να ληφθεί μια απόφαση. Μέχρι τότε, η κοινωνία δεν μπορεί να αρχίσει να λειτουργεί.
Για παράδειγμα, θα σας γράψω εδώ μερικές αξίες οι οποίες πιστεύω εγώ ότι θα έπρεπε να είναι βασικοί και θεμελιώδεις κανόνες της κοινωνίας μας. Δεν είναι οι μόνες, ούτε είναι δικές μου ιδέες, ούτε είναι ιδιαίτερα πρωτότυπες ή ρηξικέλευθες. Είναι ιδέες που γεννήθηκαν πριν από αιώνες και ανθρώπινες κοινωνίες του λεγόμενου Δυτικού Πολιτισμού τις έχουν υιοθετήσει και πάνω σ’ αυτές έχουν βασίσει την πρόοδο και την ευημερία τους. Ας πούμε:
1) Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στο νόμο
2) Είναι χρέος του κράτους να διασφαλίζει την ισονομία των πολιτών. Κανένας πολίτης και καμία συντεχνία δεν δικαιούται ειδικών προνομίων εις βάρος του υπόλοιπου λαού.
3) Καμία θρησκευτική ή άλλη μη-εκλεγμένη οργάνωση δεν δικαιούται να παρεμβαίνει στην εξουσία του κράτους των πολιτών.
4) Το κράτος έχει το μονοπώλιο της βίας, για να επιβάλλει την τάξη και να εξασφαλίζει την ασφάλεια των πολιτών. Κανένας πολίτης και καμία ομάδα πολιτών δεν δικαιούται να χρησιμοποιεί βία.
5) Όποιος παραβαίνει το νόμο, τιμωρείται.
Υπάρχουν πολλές άλλες, αλλά ας πάρουμε αυτές τις πέντε. Αυτές δεν είναι αξίες που μοιράζονται οι Έλληνες πολίτες. Δεν περιγράφουν την Ελλάδα. Υπερβολικά πολλοί από εμάς διαφωνούν μαζί τους και εκφράζουν τη διαφωνία τους με λόγους και με πράξεις. Αυτοί που διαφωνούν, δε, δεν είναι μια συμπαγής και ενιαία ομάδα. Είναι ετερόκλητοι. Διαφωνούν μ’ αυτές τις αρχές για διαφορετικούς λόγους και πιθανότατα μισιούνται και μεταξύ τους, αλλά οπωσδήποτε δεν τις μοιράζονται. Δεν μιλούν την ίδια γλώσσα. Δεν μπορούν να συνυπάρξουν. Μεταξύ τους και μεταξύ μας υπάρχει ένα χάσμα.
Πώς να συνυπάρξω εγώ κι εσύ σε μια κοινωνία με εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους (ίσως εκατομμύρια) που αποδέχονται τη βία και υποστηρίζουν τις ακραίες δυνάμεις του μίσους, του φόβου και του μηδενισμού; Τι συνισταμένη θα βγάλουμε μ’ αυτούς; Δεν υπάρχει καμία συνεννόηση, κανένα κοινό έδαφος. Δε μιλάμε την ίδια γλώσσα. Δεν υπάρχει καμία εφαρμόσιμη λύση που να μπορεί να γεφυρώσει το χάσμα.
Κι αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό πρόβλημα. Κατά τη γνώμη μου είναι ένα πρόβλημα που δεν λύνεται. Και είναι κρίμα, γιατί αν αυτά τα χάσματα μεταξύ μας δεν υπήρχαν, ή αν ήταν, έστω, μικρότερα, δυνατό να γεφυρωθούν, τα πράγματα θα ήταν πολύ διαφορετικά.
Αν δεν ήμασταν τόσο διαλυμένοι, θα μπορούσαμε πολύ γρήγορα να γίνουμε κάτι σπουδαίο. Γιατί η σοφία του πλήθους υπάρχει, είναι κάτι αληθινό. Οι άνθρωποι μαζί μπορούν να κάνουν πράγματα που κανείς μόνος του δεν μπορεί να καταφέρει.
Ακόμα και να λύσουν το πρόβλημα της Ελλάδας.
Θες να σου πώ πως λύνεται το πρόβλημα της Ελλάδας; Έχω γράψει στο παρελθόν ότι δεν λύνεται. Πρακτικά μάλλον έχω δίκιο, αλλά θεωρητικά λύνεται, και μάλιστα εύκολα. Αν μπορούσαμε να βγάλουμε μια συνισταμένη μέσα από τις διαφωνίες και τις ποικίλες ιδέες και απόψεις μας -που δεν μπορούμε- θα υπήρχε ελπίδα. Γιατί η συνισταμένη είναι η γνώμη του πλήθους για την μορφή που πρέπει να πάρει η κοινωνία. Είναι το κοινό όραμα για τη χώρα στην οποία θέλουμε να ζούμε. Και είναι ένα όραμα που δεν μοιάζει με κανενός μεμονωμένου πολίτη. Είναι το προϊόν της ακούσιας σοφίας του πλήθους. Τέτοιο όραμα στην Ελλάδα δεν υπάρχει. Πιθανότατα δεν υπήρξε ποτέ.
Για να κλείσω αυτό το άρθρο, θα κάνω μια υπόθεση: Έστω ότι είχαμε συνισταμένη. Έστω ότι μπορούσαμε να κοιτάξουμε το βαζάκι με τις λαστιχοκαραμελίτσες και να μαντέψουμε όλοι μαζί. Ας φανταστούμε για λίγο ότι ισχύει. Δεν ισχύει, αλλά έστω ότι ίσχυε. Τότε:
Απο τη στιγμή που αποφασίζαμε (ακούσια, αυτόματα) ποια θέλουμε να είναι η Ελλάδα, τότε ξαφνικά το πρόβλημα θα γινόταν πολύ απλό. Κανένας δεν μας τη στερεί αυτή την “ιδανική Ελλάδα”. Κανείς δεν την κρατά κάπου κρυμμένη. Μόνο ένα πράγμα θα έπρεπε να κάνουμε:
Αν κάθε μέρα, κάθε μέρα συμπεριφερόμαστε όπως θα συμπεριφερόμασταν αν ζούσαμε σε εκείνη την ιδανική, φαντασιακή Ελλάδα, τότε ξαφνικά η Ελλάδα γύρω μας θα γινόταν ιδανική. Αυτό είναι όλο.
Εμείς είμαστε η χώρα. Κανένας άλλος δεν κρατάει τις τύχες μας. Καμία τρόικα και κανένας βουλευτής. Είναι πολύ βολικό άλλοθι να επινοούμε ή να επιλέγουμε εχθρούς και να τους φορτώνουμε με μαγικές δυνάμεις πάνω στις ζωές μας και με τις δικές μας ευθύνες. Αλλά είναι ψέμα.
Αν μπορούσαμε να συνυπάρξουμε ως κοινωνία, να βρούμε ένα κοινό τόπο συνεννόησης, δε θα κερδίζαμε τη χώρα που θέλουμε από κάποιους που νομίζουμε ότι την έχουν, γκρινιάζοντας στους δρόμους.
Θα γινόμασταν η χώρα που θέλουμε. Κάθε ένας ξεχωριστά, όλοι μαζί.
photos λαστιχοκαραμελίτσών via 1000 flavours
Διάβασε ακόμα:
Οι Έλληνες ήταν πάντα ίδιοι
Τα προβλήματα που δε λύνονται
Το μίσος
Κι αν η Ελλάδα αξίζει να καταρρεύσει;
Το διαζύγιο των Ελλήνων από την αλήθεια