Υπάρχουν, λέει, περίπου 1080 άτομα στο σύμπαν. Από αυτά, περίπου 7×1027 βρίσκονται στο σώμα σου. Αυτό σημαίνει ότι είσαι ένα πολύ πολύ μικρό κομμάτι του σύμπαντος. Μπροστά στο σύμπαν, είσαι ένα τίποτα. Σχεδόν δεν υπάρχεις.
Στον δικό μας μικρό κόσμο (Γη: 1050 άτομα) εμείς, οι άνθρωποι (που φέτος θα γίνουμε 7 δισεκατομμύρια), έχουμε κυριαρχήσει πλήρως. Έλέγχουμε την επιφάνεια του εδάφους και μεγάλο μέρος των θαλασσών, εξερευνούμε τον αέρα και το υπέδαφος, και έχουμε κάνει και τις πρώτες απόπειρες να πάμε και παραπέρα.
Είμαστε, εν ολίγοις, κύριοι της μικρής μας συμπαντικής γωνιάς. Άρχοντες.
Ή έτσι θέλουμε να πιστεύουμε.
Γιατί στην πραγματικότητα τα πράγματα δεν είναι καθόλου έτσι. Κι αυτό είναι το θέμα αυτού του άρθρου. Η αφορμή ήταν η εξής:
Πριν από λίγο καιρό ταξίδεψα στην Αγγλία για να επισκεφθώ το Innovation Center της Gillette, εκεί δηλαδή που σχεδιάζουνε τα γνωστά ξυραφάκια. Μας πήγαν σε μιαν εγκατάσταση στα περίχωρα του Ρέντινγκ (θέλω να ελπίζω δηλαδή ότι εκεί ήταν περίχωρα –αν ήταν αυτό το κέντρο της πόλης υποθέτω ότι δεν θα υπήρχε Ρέντινγκ, καταλαβαίνεις, απ’ τις αυτοκτονίες) όπου 140 επιστήμονες δουλεύουν για χρόνια, full time, για να βελτιώσουν και να εξελίξουν το ξυραφάκι με το οποίο εσύ ξυρίζεις τα μούσια σου, αν έχεις μούσια. Δεν κάνουν κάτι άλλο, δεν ασχολούνται με άλλα προϊόντα ή με άλλα πράγματα. Μόνο με τα ξυραφάκια. Έχουνε ένα χώρο όπου έρχονται κάθε μέρα 80 ντόπιοι και ξυρίζονται και τους δίνουν προϊόντα να δοκιμάσουν και μετά τους βιντεοσκοπούν, έχουν στούντιο 3D motion capture για να καταγράφουν πώς κουνάει το χέρι ο άλλος όταν ξυρίζεται, έχουν άλλα μηχανήματα για να υπολογίζουν την πίεση που ασκεί ο τύπος στη μούρη του με το ξυραφάκι, φορητές μικροκάμερες που μελετάνε το δέρμα και τις τρίχες από πολύ κοντά, φανταστικούς 3D printers για να φτιάχνουνε δοκιμαστικά πρωτότυπα μέσα σε λίγες ώρες, ένα μεγάλο εργαστήρι με πελώρια μηχανήματα για να φτιάχνουν κανονικά πρωτότυπα, μια ειδική αίθουσα για quality control κι ένα σωρό άλλα πράγματα (δυστυχώς μου πήραν τα γκάτζετς και δεν έχω φωτογραφίες να σου δείξω).
Το φοβερό είναι: Αυτοί οι 140 άνθρωποι, μηχανικοί και επιστήμονες όλοι τους (ούτε ένας «υπεύθυνος μάρκετινγκ» ή κάτι τέτοιο, πράγμα εκτιμητέο), δεν κωλοβαράνε. Όλες αυτές οι δουλειές έχουν νόημα και λόγο ύπαρξης. Για να φτιαχτεί το ξυραφάκι, πρέπει να προηγηθούν όλες αυτές οι μελέτες και οι δοκιμές. Χρειάζονται επιστήμονες. Τα ξυραφάκια στην κόψη τους έχουν φτάσει να έχουν πάχος που μετριέται σε Angstrom. Απ’ ό,τι μου είπαν, για να σχεδιαστεί μια νέα γενιά ξυραφιών χρειάζονται περίπου εφτά χρόνια. Από αυτά τα μισά τα περνάνε σχεδιάζοντας τα ξυραφάκια, και τα άλλα μισά σχεδιάζοντας τις μηχανές που θα τα κατασκευάζουν.
Είναι μια αδιανόητα περίπλοκη και λεπτομερής και επιστημονική διαδικασία, και στο τέλος με γέμισε με κυρίως ένα συναίσθημα:
Απελπισία.
Γιατί αν χρειάζονται τόσοι άνθρωποι για να φτιάξουν ένα ξυραφάκι (ή, αλλιώς, αν είναι τόσο περίπλοκο το να φτιάξεις ένα σωστό ξυραφάκι), τότε πώς θα θεραπεύσουμε τον καρκίνο; Πώς θα τιθασεύσουμε την κλιματική αλλαγή; Πώς θα βρούμε τα σωστότερα, δικαιότερα κοινωνικά και οικονομικά μοντέλα για να ζήσουμε όλοι μαζί, εφτά δισεκατομμύρια άνθρωποι σε ένα πλανήτη μικρό, 1050 άτομα όλα κι όλα, που με το ζόρι μας χωράει;
Εμείς οι άνθρωποι είχαμε περίπου εκατό χιλιάδες χρόνια καιρό για να ωριμάσουμε και να εξελιχθούμε και να κυριαρχήσουμε στη Γη, αλλά κοίτα να δεις: Τα προβλήματα δεν τελειώνουν. Δεν έχουμε κυριαρχήσει εντελώς. Αρρώστιες ακόμα υπάρχουν. Κόσμος πεθαίνει από την πείνα. Χώρες πτωχεύουν, πάγοι λιώνουν, δάση καίγονται. Και τα μούσια μας κάθε δυο-τρεις μέρες θέλουν ξύρισμα.
[motto_right]
Aν χρειάζονται τόσοι άνθρωποι για να φτιάξουν ένα ξυραφάκι, τότε πώς θα θεραπεύσουμε τον καρκίνο; Πώς θα τιθασεύσουμε την κλιματική αλλαγή; Πώς θα βρούμε δικαιότερα κοινωνικά και οικονομικά μοντέλα για να ζήσουμε όλοι μαζί, 7 δις άνθρωποι σε ένα πλανήτη που με το ζόρι μας χωράει;
[/motto_right]
Το ακόμα χειρότερο είναι το εξής: Καθώς το είδος εξελίσσεται κάποια από τα προβλήματα λύνονται, ασθένειες εξαφανίζονται, το προσδόκιμο ζωής αυξάνεται διαρκώς, η ποιότητα της ζωής βελτιώνεται ραγδαία, αλλά ταυτόχρονα καινούρια προβλήματα εμφανίζονται, κι αυτά μοιάζουν αδικαιολόγητα περίπλοκα και δύσκολα. Δηλαδή, αν το καλοσκεφτείς, τα αυτοκίνητά μας ακόμα λειτουργούν με τεχνολογία ηλικίας ενός αιώνα. Σήμερα χρειάζεται διπλάσιος χρόνος για να πάει κανείς με το αεροπλάνο από το Λονδίνο στη Νέα Υόρκη από ό,τι χρειαζόταν το 1980. Ακόμα δεν έχουμε μάθει να προβλέπουμε και πάρα πολύ καλά τον καιρό. Δεν έχουμε ιδέα πότε θα κάνει σεισμό. Τα ξυραφάκια μπορεί να είναι πάρα πολύ καλά και ωραία, αλλά ακόμα χρησιμοποιούν την ιδέα που είχε πριν από 110 χρόνια εκείνος ο τύπος ο Ζιλέτ. Θα υπέθετε κανείς ότι με τόσα μυαλά, τόση τεχνολογία, θα τα είχαμε λύσει όλα αυτά. Αλλά δε γίνεται, γιατί ό,τι καινούριο φτιάχνουμε είναι τρομερά περίπλοκο, ό,τι πρόβλημα λύνουμε γεννάει καινούρια, και όσο εξελισσόμαστε τόσο πιο δύσκολη γίνεται η περαιτέρω εξέλιξη.
Σκέψου, ας πούμε, το GPS.
Το μηχανηματάκι που έχεις στο αυτοκίνητο ή στο κινητό «μιλάει» με 24 δορυφόρους που πετάνε πολλά χιλιόμετρα πάνω απ’ το κεφάλι σου, και τους ρωτάει διαρκώς «πού βρίσκεστε». Κι αυτοί απαντάνε, και ταυτόχρονα του λένε και τί ώρα έστειλαν την απάντηση. Το GPS έτσι υπολογίζει πόσος χρόνος χρειάστηκε για να έρθει το μήνυμα από το διάστημα, κι έτσι καταλαβαίνει πού βρίσκεται το ίδιο. Για να λειτουργήσει το συστηματάκι πρέπει απαραίτητα τα ρολόγια των δορυφόρων και του GPS σου να είναι απόλυτα συγχρονισμένα, κι εδώ είναι που περιπλέκεται το θέμα, γιατί ο Άλμπερτ ο Άινσταϊν κάποτε είχε σκαρώσει ένα πράγμα που λέγεται Θεωρία της Σχετικότητας, και σύμφωνα με αυτή ένα ρολόι που ταξιδεύει πάρα πάρα πολύ γρήγορα σε σχέση με έναν ακίνητο παρατηρητή θα φαίνεται σ’ αυτόν τον παρατηρητή σαν να τρέχει πιο αργά. Οι δορυφόροι πετάνε με ταχύτητα 15 χιλιάδες χιλιόμετρα την ώρα εκεί πάνω, έτσι τα ρολόγια τους μοιάζουν σε εμάς να τρέχουν λιγουλάκι πιο αργά σε σχέση με τα δικά μας –και του GPS σου. Γι’ αυτό, καθώς εσύ ψάχνεις το τάδε κτήμα στη μέση του πουθενά έχοντας αργήσει στη δεξίωση του γάμου και η φωνούλα σου λέει «σε 100 μέτρα στροφή αριστερά», το GPS σου υπολογίζει την καμπύλωση του χωροχρόνου που προκαλείται από την πτήση των δορυφόρων σε τροχιά πάνω από τη Γη για να καταλάβει πού βρίσκεται και να σε πάει σωστά.
Κι αυτή είναι μια περίπτωση που εξαιρετικά, αδιανόητα περίπλοκη τεχνολογία χρησιμοποιείται με επιτυχία στην καθημερινή μας ζωή, αντίστοιχη με τα ξυραφάκια. Υπάρχουν όμως προβλήματα που, όση τεχνολογία κι αν έχουμε, δεν μπορούμε να τα λύσουμε, και πιθανότατα ποτέ δεν θα το καταφέρουμε.
[motto_left]
Η ανθρωπότητα δεν αρκεί για να λύσει τα προβλήματα της ανθρωπότητας. Όπως λέει ο συγγραφέας Τάιλερ Κόουεν στο βιβλίο “The Great Stagnation”, όλα τα απλά προβλήματα της ανθρωπότητας έχουν πλέον λυθεί, κι αυτά που μένουν είναι υπερβολικά μεγάλα και πολύπλοκα.
[/motto_left]
Τα οικονομικά, ας πούμε, είναι ένα εξαιρετικά περίπλοκο πρόβλημα, όπως διαπιστώνουμε κι εμείς εδώ με αρκετά επώδυνο τρόπο. Τον τελευταίο καιρό που προσπαθώ να διαβάσω και να μάθω όσο περισσότερα γίνεται για την Ελληνική κρίση και τις αιτίες της, είχα την ευκαιρία να μιλήσω με αρκετούς οικονομολόγους, να διαβάσω πράγματα και να καταλήξω τελικά στο συμπέρασμα ότι οι οικονομολόγοι είναι σε αρκετά μεγάλο βαθμό αντίστοιχοι με τους σεισμολόγους: Ξέρουν τα βασικά για το πώς λειτουργεί το σύστημα που μελετούν, αλλά είναι εντελώς ανίκανοι να προβλέψουν τί θα γίνει, πώς, πόσο και πότε. Το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να σου εξηγήσουν τί έγινε μετά το σεισμό. Επειδή ξέρουν το λεξιλόγιο.
Το ότι κάποιος έχει «σπουδάσει οικονομικά» δεν σημαίνει ότι μπορεί να τρέξει μια οικονομία, να διατυπώσει λύσεις σε συγκεκριμένα οικονομικά προβλήματα, ή έστω να διοικήσει μια εταιρία. Αφ’ ενός γιατί δεν είναι όλοι οι άνθρωποι καλοί στη δουλειά τους (έτσι υπάρχουν και οικονομολόγοι που δεν ξέρουν τι τους γίνεται), αφ’ ετέρου γιατί η συγκεκριμένη δουλειά πραγματεύεται παραμέτρους τόσο πολύπλοκες που κανένα υπάρχον μαθηματικό μοντέλο δεν μπορεί πια να τις υπολογίσει με πλήρη ακρίβεια. Σε αρκετά μεγάλο βαθμό τα οικονομικά (όπως ήταν πάντα οι κινήσεις των τεκτονικών πλακών, η συμπεριφορά των ωκεανών ή των αέριων μαζών) έχουν ξεφύγει από τον ανθρώπινο έλεγχο.
Σκέψου, ας πούμε, το επονομαζόμενο «Κραχ των 2:45».
Ήταν μεσημέρι Πέμπτης, Μάιος του 2010, όταν ξαφνικά ο δείκτης Dow Jones του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης έπεσε 900 μονάδες, σχεδόν ακαριαία. Οι δείκτες, όπως ξέρεις, ανεβοκατεβαίνουν ανάλογα με τις αγοραπωλησίες μετοχών, δεν είναι σκέτα νουμεράκια. Άρα έγιναν πάρα πολλές πωλήσεις σε τιμές που κατέρρεαν σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Στην αρχή πολλοί είπαν ότι έφταιγαν τα νέα από μια μικρή χώρα της Ευρώπης που αντιμετώπιζε πολύ σοβαρά προβλήματα (γκουχ γκουχ), αλλά γρήγορα έγινε σαφές ότι το πρόβλημα ήταν αλλιώτικο. Πρώτα απ’ όλα, κράτησε μόνο 16 λεπτά (μετά οι τιμές επανήλθαν κοντά στα προηγούμενα επίπεδά τους). Και κανείς δεν μπορούσε να βρει κάποιες συγκεκριμένες συναλλαγές που έδωσαν το έναυσμα για την πτώση.
Μέχρι σήμερα κανείς δεν ξέρει ακριβώς τί προκάλεσε το «Κραχ των 2:45».
Το μόνο που ξέρουμε είναι ότι μάλλον έφταιξαν οι αλγόριθμοι. Βλέπεις, πλέον οι αγοραπωλησίες μετοχών στη Wall Street γίνονται σε αρκετά μεγάλο βαθμό από αλγόριθμους, όχι από ανθρώπους. Οι χρηματιστηριακές εταιρίες έχουν προγράμματα που αναλύουν τα οικονομικά δεδομένα και την ειδησεογραφία πολύ γρηγορότερα και πιο αποτελεσματικά από ό,τι θα μπορούσε ένας χρηματιστής, και κάνουν συναλλαγές ακαριαία και αυτόματα, σε χρόνους που μετριούνται σε millisecond, χωρίς ανθρώπινη έγκριση ή έλεγχο. Έτσι το χρηματιστήριο σιγά σιγά λειτουργεί ως αυτόνομη ηλεκτρονική οντότητα, και το θέμα πια δεν είναι να επιλέξεις τις καλύτερες μετοχές, αλλά να φτιάξεις τους καλύτερους αλγόριθμους για να κάνουν αυτή τη δουλειά (πλέον στις χρηματιστηριακές εταιρίες των ΗΠΑ αυτή τη στιγμή εργάζονται 2000 φυσικοί). Αργά αλλά σταθερά, το χρηματιστήριο παύει να βρίσκεται υπό έλεγχο των Homo sapiens. Πέρυσι το Μάιο, για λόγους που δεν έχουμε καταλάβει και με τρόπο που δεν έχουμε καταλάβει, το σύστημα στιγμιαία φρίκαρε από μόνο του.
Το όλο σενάριο μπορεί να σου μοιάζει τρομαχτικό, αλλά είναι πολύτιμο για το θέμα που συζητάμε εδώ, γιατί υπογραμμίζει ταυτόχρονα το πρόβλημα και τη μόνη λύση του.
Το πρόβλημα: Η ανθρωπότητα δεν αρκεί για να λύσει τα προβλήματα της ανθρωπότητας. Όπως λέει ο συγγραφέας Τάιλερ Κόουεν στο βιβλίο “The Great Stagnation“, όλα τα απλά προβλήματα της ανθρωπότητας έχουν πλέον λυθεί, κι αυτά που μένουν είναι υπερβολικά μεγάλα και πολύπλοκα.
Η λύση: Χρειάζεται κάτι άλλο. Για να πάμε παρακάτω, πρέπει πρώτα να φτιάξουμε (ή, σύμφωνα με το Νιτσεϊκό πρότυπο, να γίνουμε) κάτι καλύτερο.
[motto_right]
Το χρηματιστήριο παύει να βρίσκεται υπό έλεγχο των Homo sapiens. Πέρυσι το Μάιο, για λόγους που δεν έχουμε καταλάβει και με τρόπο που δεν έχουμε καταλάβει, το σύστημα στιγμιαία φρίκαρε από μόνο του.
[/motto_right]
Κάποιοι μελλοντολόγοι, συμπεριλαμβανομένου του εφευρέτη και συγγραφέα Ρέι Κουρτσβαϊλ, υποστηρίζουν ότι η συνεχιζόμενη γεωμετρική τεχνολογική πρόοδος θα οδηγήσει στη ραγδαία βελτίωση των δυνατοτήτων του ανθρώπινου είδους, στη ραγδαία αύξηση του προσδόκιμου ζωής και τελικά στη «μοναδικότητα» (όρος που επινόησε ο συγγραφέας Βέρνον Βιντζ το 1982) μια στιγμή που ο Κουρτσβαϊλ τοποθετεί προς τα μέσα του αιώνα. Η «μοναδικότητα» θα έρθει όταν η τεχνολογία θα έχει πια εξελιχθεί τόσο που θα μπορεί να αναπαράγεται και να αναπτύσσεται αυτόνομα, πολύ πέρα από τα ανθρώπινα δεδομένα και χωρίς κανένα περιορισμό. Το τι θα γίνει μετά είναι εντελώς αδύνατο να προβλεφθεί, αλλά το ότι είμαστε στο δρόμο προς τα εκεί είναι ήδη αρκετά προφανές.
Είναι ακόμα νωρίς, αλλά είπαμε: Έχουμε φτιάξει αλγόριθμους που ρυθμίζουν τις κινήσεις του χρηματιστηρίου. Άλλοι αλγόριθμοι σου προτείνουν τι βιβλία να αγοράσεις από το Amazon, άλλοι μεταφράζουν κείμενα σε οποιαδήποτε γλώσσα του κόσμου, άλλοι σε κερδίζουν στο σκάκι, άλλοι νικάνε τους ανθρώπους σε παιχνίδια γνώσεων. Είναι πρωτόγονα προγράμματα αυτά, βέβαια, αλλά δείχνουν την πορεία: Κάποτε η τεχνολογία θα μπορεί από μόνη της να κάνει όλα τα πράγματα που εμείς δεν μπορούμε.
Ξαναλέω: Μπορεί να ακούγεται τρομαχτικό, και μπορεί να σου θυμίζει τον κόσμο που προσπαθεί να υπερασπιστεί ο Terminator. Αλλά δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Όση Wikipedia κι αν διαβάσουμε, όσα πράγματα και να μάθουμε, όσες δεξιότητες κι αν αναπτύξουμε, είμαστε άνθρωποι, 7×1027 άτομα όλα κι όλα, πεπερασμένοι.
Έχουμε όρια.
Απ’ ό,τι φαίνεται, ο μόνος τρόπος για να λύσουμε τα άλυτα προβλήματα του απέραντου σύμπαντος είναι να φτιάξουμε κάτι καλύτερο, κάτι μεγαλύτερο, που δεν έχει.
Περισσότερο διάβασμα:
Πώς το GPS υπολογίζει την καμπύλωση του χωροχρόνου – Wired
Τί είναι η “Μοναδικότητα” – Wikipedia
“The Singularity is Near” – Ray Kurzweil
O Κέβιν Σλάβιν μιλάει στο TED Global για το πώς οι αλγόριθμοι θα κυριαρχήσουν στη Γή
Το πρόβλημα του “τεχνολογικού τέλματος” και πώς θα το ξεπεράσουμε – Wired
Και, για μια αισιόδοξη νότα (και τροφή για καλή σκέψη), τις δύο τελευταίες παραγράφους του “Λογοτεχνία και Επανάσταση” του Λέων Τρότσκι, που περιγράφουν τον “Übermensch” του Νίτσε καλύτερα από το Νίτσε. Τελειώνουν έτσι:
Man will become immeasurably stronger, wiser and subtler; his body will become more harmonized, his movements more rhythmic, his voice more musical. The forms of life will become dynamically dramatic. The average human type will rise to the heights of an Aristotle, a Goethe, or a Marx. And above this ridge new peaks will rise.