Οι άνθρωποι διαβάζουνε λιγότερα βιβλία. Αυτό δεν είναι μια γενική αίσθηση. Τεκμηριώνεται από έρευνες: στην εποχή μας, οι άνθρωποι διαβάζουνε λιγότερα βιβλία. Η ικανότητά μας να συγκεντρωνόμαστε σε ένα κείμενο ή έστω σε μια οποιαδήποτε ασχολία για πολλή ώρα έχει διαβρωθεί από τις οθόνες, την αφθονία της πληροφορίας και το ίδιο το πλήθος των μηνυμάτων με τα οποία μας βομβαρδίζουν κάθε μέρα.
Αποφάσισα να κάνω ένα πείραμα.
Φέτος, μεταξύ όλων των άλλων, διάβασα και τρία βιβλία έκτασης άνω των χιλίων σελίδων. Το ένα ήταν σοβαρό μυθιστόρημα, ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Το άλλο ήταν ελαφρύ μυθιστόρημα φαντασίας και δράσης. Το τρίτο, non-fiction: η βιογραφία ενός σημαντικού αλλά σχετικά άγνωστου ανθρώπου. Θα μπορούσα να κρατήσω τη συγκέντρωση και το ενδιαφέρον μου διαβάζοντας τόσο μεγάλα κείμενα; Πόσο μου έχουν αλλοιώσει την ικανότητα αυτή οι οθόνες; Το πείραμα είχε και μιαν άλλη διάσταση: διάβασα τα τρία βιβλία με διαφορετικό τρόπο. Το ένα, το μυθιστόρημα, το διάβασα με τον πατροπαράδοτο, με έναν χάρτινο τόμο στην αγκαλιά, στην ελληνική του μετάφραση. Το άλλο, το non-fiction, το διάβασα μεν στο χάρτινο αντίτυπο, κρατώντας και τις σημειώσεις με τα post-it (κατά τη γνωστή μέθοδο) στο γραφείο, αλλά κυρίως το άκουσα σε audiobook, σε ταξίδια, διαδρομές με το αυτοκίνητο, σε περιπάτους και στα ΜΜΜ. Και το τρίτο, το μυθιστόρημα φαντασίας, το διάβασα σε e-book. Εδώ θα σας γράψω για τα αποτελέσματα του πειράματος και τα βασικά συμπεράσματα. Έχουμε και λέμε:
1. Το Μαγικό Βουνό – Τόμας Μαν
Το πρώτο από τα τρία το ξεκίνησα στις αρχές του 2025. Μου πήρε έξι μήνες. Ήταν μια δύσκολη, επίπονη διαδικασία και, όπως όσες και όσοι το έχετε διαβάσει προφανώς αναγνωρίζετε, δεν έφταιγα μόνο εγώ. Το “Μαγικό Βουνό” είναι ένα μυθιστόρημα γραμμένο σε μιαν άλλη εποχή, όταν οι αναγνώστες ήταν αλλιώτικοι, με ανάγκες και προσδοκίες άλλες. Είναι ενδιαφέρον το ότι ένα κεντρικό θέμα με το οποίο καταπιάνεται ο Μαν είναι ο χρόνος: το αναλύει και το αντιμετωπίζει ευθέως μέσα στο κείμενο, αλλά το κείμενο καθαυτό, με την έκταση και τη διάρθρωσή του, αποτελεί από μόνο του ένα σχόλιο στο χρόνο και την εύπλαστη φύση του. Πώς να μην είναι, όταν αφιερώνει δεκάδες σελίδες σε φιλοσοφικές συζητήσεις που κάνουν ελάχιστα για να πάνε την πλοκή παρακάτω, να αποκαλύψουν οποιαδήποτε αλήθεια για τον κόσμο του βιβλίου ή για να εξελίξουν τους χαρακτήρες αυτούς με οποιονδήποτε τρόπο. Επίτηδες γίνεται: είναι μια πολυτέλεια, μια ευχέρεια, μια άπλα. Δεν γράφονται πια έτσι τα μυθιστορήματα.
Το “Μαγικό Βουνό” λέει την ιστορία ενός νέου που επισκέπτεται έναν συγγενή του σε ένα σανατόριο πάνω στα βουνά, στο Νταβός, όπου νοσηλεύονταν ασθενείς με φυματίωση στις αρχές του προηγούμενου αιώνα. Το σανατόριο ήταν πραγματικό, παρεμπιπτόντως και, όπως πρόσφατα έμαθα (από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας αυτοπροσώπως, παρεμπιπτόντως) εκεί είχε νοσηλευτεί και ο Ευάγγελος Αβέρωφ. Η ιστορία του βιβλίου είναι φανταστική, βεβαίως, και εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Πράγματα γίνονται, οι χαρακτήρες είναι πλούσιοι, τρισδιάστατοι. Εξελίσσονται μπροστά τα μάτια μας με οικονομία και ρεαλισμό -και περισσότερο από όλους ο πρωταγωνιστής, βεβαίως. Κάτι αναπάντεχο: το χιούμορ. Είναι παντού στο βιβλίο, ειδικά στον τρόπο που οι χαρακτήρες αντιμετωπίζουν το θέμα του θανάτου που, βεβαίως, είναι πανταχού παρόν στον κόσμο, τις σχέσεις και την πλοκή.
Διαβάζεται το “Μαγικό Βουνό” από τις αναγνώστριες και τους αναγνώστες του 21ου αιώνα, που περνούν 2-5 ώρες την ημέρα κοιτάζοντας social media στις οθόνες τους; Ναι. Η απάντηση είναι: ναι. Και μάλιστα, είναι άσκηση. Είναι επανεκπαίδευση εγκεφάλων εθισμένων στη ντοπαμίνη του αέναου σκρόλινγκ. Είναι πολυτέλεια; Επίσης ναι. Χρειάζεται χρόνο και αφοσίωση. Αλλά κάνει καλό. Χαίρομαι που το διάβασα.
Το “Μαγικό Βουνό” του Τόμας Μαν κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Μεταίχμιο
2. Reamde – Νιλ Στίβενσον
Ο Νιλ Στίβενσον είναι ένας γνωστός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας, από αυτούς που φτιάχνουν κόσμους ανύπαρκτους αλλά τόσο καλά μελετημένους και προσεκτικά σχεδιασμένους που για κάποιους φαντάζουν σαν προφήτες. Μεταξύ άλλων, είναι ο άνθρωπος που επινόησε τον όρο “metaverse” στο (πιο διάσημο) βιβλίο του “Snow Crash“. Τα βιβλία του δεν είναι λογοτεχνικά επιτεύγματα, αλλά καθαρή ψυχαγωγία, σχεδιασμένη για να πυροδοτεί τη φαντασία της αναγνώστριας ή του αναγνώστη. Στο συγκεκριμένο η πλοκή έχει για φόντο ένα online βιντεοπαιχνίδι, γύρω από το οποίο στήνεται μια τρομερή συνομωσία που εμπλέκει Ρώσους μαφιόζους, τον δημιουργό του παιχνιδιού και την οικογένειά του, μια βρετανίδα κατάσκοπο, κινέζους και ανατολικοευρωπαίους χάκερ και δεκάδες άλλους που κυνηγιούνται σε τουλάχιστον τέσσερις χώρες. Στην πλοκή αυτή υπάρχει περισσότερη δράση από ό,τι σε όλες τις ταινίες με τον Τζον Γουίκ και τον Τζον Μακλέιν μαζί. Κάθε κεφάλαιο τελειώνει σε cliffhanger. Είναι σημαντική η ιστορία; Όχι. Μας διδάσκει κάτι για την ανθρώπινη κατάσταση; Πάλι όχι. Αλλά σου προκαλεί το βασικό ζητούμενο της ψυχαγωγικής λογοτεχνίας, στο τέλος κάθε σελίδας την ανάγκη να μάθεις οπωσδήποτε τι θα γίνει παρακάτω; Ασφαλώς.
Κάτι που ισχύει για αυτό αλλά δεν ισχύει για τα άλλα δύο βιβλία που διάβασα σε αυτό το πείραμα, βεβαίως, είναι το ότι αυτό θα μπορούσε να είναι το μισό σε μέγεθος και να επιτυγχάνει ακριβώς τους ίδιους στόχους. Η ασταμάτητη δράση από κάποιο σημείο δοκιμάζει τις αντοχές της αναγνώστριας ή του αναγνώστη και βεβαίως την ικανότητα να παραβλέπει διαρκώς απιθανότητες της πλοκής, όπως τις υπεράνθρωπες αντοχές των πρωταγωνιστών σε ανείπωτες σωματικές κακουχίες. Αλλά δεν έχει σημασία. Διαβάζοντας ένα βιβλίο δράσης, φαντασίας και περιπέτειας, στο χρόνο που θα σου έπαιρνε να διαβάσεις τέσσερα, είναι λίγο-πολύ σαν να έχεις διαβάσει τέσσερα.
Κάτι που με βοήθησε να το φτάσω μέχρι το τέλος, επιπλέον, ήταν το μέσο. Το παλιό-καλό Kindle, ελαφρύ, με το αχνό φωτάκι για ανεμπόδιστο διάβασμα τη νύχτα ίσως είναι καλύτερος τρόπος να διαβάσει κανείς ένα τέτοιο κείμενο από ό,τι ένα παλιό, στρουμπουλό φτηνό paperback, με μικροσκοπικά γραμματάκια και χαρτί που έχει γίνει καφέ και τραχύ στην αφή. Όχι πάντα, ίσως όχι στην παραλία, αλλά σε συγκεκριμένες περιπτώσεις.
Neal Stephenson: Reamde (Amazon)
3. The Power Broker – Robert Caro
Τα προηγούμενα δύο βιβλία έχουν έκταση περί τις 300.000 λέξεις, πάνω κάτω. Είναι πολύ μεγάλα βιβλία. Αυτό εδώ είναι 700.000 λέξεις. Περισσότερο από την τριλογία του “Άρχοντα των Δαχτυλιδιών”. Μεγαλύτερο από το “Infinite Jest”. Το μεγαλύτερο βιβλίο που έχω διαβάσει.
Το “The Power Broker”, μια βιογραφία του Ρόμπερτ Μόουζες που πρωτοκυκλοφόρησε το 1974, το είχα στη βιβλιοθήκη εδώ και χρόνια, βεβαίως, και δίσταζα να το ξεκινήσω. Ποιος δεν θα δίσταζε; Γιγάντιο κείμενο, απαιτεί τεράστια δέσμευση. Αυτό που με έσπρωξε, τελικά, ήταν το ότι στις αρχές της χρονιάς το βιβλίο κυκλοφόρησε και σε audiobook. Ξέρετε πόση ώρα κρατάει ένα audiobook ενός βιβλίου εφτακοσίων χιλιάδων λέξεων; 66 ώρες. Σχεδόν τρεις ημέρες. Το κατέβασα και το άρχισα, με το χάρτινο αντίτυπο για να κρατώ σημειώσεις.
Ήξερα ότι θα είναι καλό, φυσικά. Ο 90χρονος συγγραφέας του έχει γράψει πρακτικά δύο βιβλία στη ζωή του: τη βιογραφία του 36ου Προέδρου των ΗΠΑ Λίντον Τζόνσον, που έχει κυκλοφορήσει σε τέσσερις τόμους (και έπεται ο πέμπτος) και αυτό. Έχω διαβάσει και τους τέσσερις τόμους της βιογραφίας του Τζόνσον -ο τέταρτος είναι ένα από τα καλύτερα βιβλία που έχω διαβάσει ποτέ. Ήξερα ότι κι αυτό καλό θα είναι.
Θα σας γράψω πόσο καλό και τι λέει μέσα σύντομα αλλού, βεβαίως, καθότι το θέμα είναι από μόνο του συναρπαστικό. Πώς γίνεται ένας άνθρωπος, ένας δημόσιος υπάλληλος, βασικά, ο Ρόμπερτ Μόουζες, ο οποίος δεν εξελέγη ποτέ σε τίποτε, να συσσωρεύσει τόση ισχύ που να αποφασίζει μόνος του, ολομόναχος, το τι δρόμοι, γέφυρες και πάρκα θα χτίζονται στη Νέα Υόρκη, τη σημαντικότερη πόλη του κόσμου, από τη δεκαετία του 1930 μέχρι τη δεκαετία του 1970; Πώς τα κατάφερε; Η εξήγηση δίνεται με έναν τρόπο συναρπαστικό στις 700.000 λέξεις του βιβλίου. Αυτό ήταν το μεγαλύτερο από τα τρία μεγάλα που διάβασα φέτος, αλλά ήταν και το ευκολότερο από τα τρία. Όχι μόνο επειδή κυρίως το άκουσα, και δεν χρειαζόταν να ξαπλώνω με τον βάρους 1,8 κιλών τόμο στην αγκαλιά, αλλά επειδή είναι γραμμένο με δημοσιογραφική γλώσσα, σαν μια σειρά από συναρπαστικά, αποκαλυπτικά ρεπορτάζ, εξαιρετικά ζωντανά, γλαφυρά και πλήρη. Το θέμα, αν το καλοσκεφτεί κανείς, δεν έχει καν σημασία. Μια ιστορία για την πολιτική ισχύ και την εξέλιξη μιας πόλης και μιας χώρας μέσα από σημαντικές, κοσμοϊστορικές μεταβάσεις είναι αυτονόητα ενδιαφέρον και χρήσιμο. Το πρόσωπο είναι μόνο η αφορμή.
Robert Caro: The Power Broker (Amazon)
Το συμπέρασμα
Ήταν μια καλή άσκηση. Έχει σημασία; Έχει διαφορά το να διαβάζεις τρία βιβλία των χιλίων σελίδων το καθένα, 1,3 εκατομμύρια λέξεις πάνω-κάτω, από το να διάβαζες 13 βιβλία κανονικού μεγέθους; Μάλλον όχι. Το πρόβλημα είναι η άμβλυνση της ικανότητάς μας να απορροφούμε και να καταλαβαίνουμε μεγάλα κείμενα, η διάσπαση της προσοχής, ο κατακερματισμός του χρόνου μας σε μικροσκοπικούς θύλακες τους οποίους άλλα, ευκολότερα μέσα σπεύδουν να γεμίσουν. Δεν σας προτείνω να αρχίσετε να διαβάζετε κι εσείς ατέλειωτους τόμους, αν δεν θέλετε. Αλλά εγώ δεν το μετανιώνω το πείραμα. Τα δύο από τα τρία βιβλία, τουλάχιστον, χαίρομαι που τα διάβασα. Και ίσως εκπαίδευσα τον εγκέφαλό κάπως, ίσως τον θωράκισα με υπομονή και εστίαση, για να αντέξει για λίγο ακόμα, απ’ την ομοβροντία.