Τον Οκτώβριο του 2018 ταξίδεψα στις ΗΠΑ ως Marshall Memorial Fellow του German Marshall Fund. Μέσα σε 24 ημέρες επισκέφτηκα πέντε πόλεις, μίλησα με πάνω από 120 ειδικούς σε περίπου 50 κλειστές συναντήσεις για μια σειρά από σημαντικά θέματα που αφορούν τις τοπικές κοινωνίες, την πολιτική πραγματικότητα και τις μελλοντικές προκλήσεις. Οι ιδέες που κουβέντιασα και οι εμπειρίες που έζησα ήταν τόσο πυκνές και πολυάριθμες που θα χρειαστώ πολλούς μήνες -ίσως και χρόνια- για τις αποκωδικοποιήσω. Μερικά stories με εικόνες και βίντεο που ανέβαζα επί τόπου μπορείτε να βρείτε στο Instagram. Πρόσφατα διάβασα ξανά τις 25.000 λέξεις σημειώσεων που κρατούσα εκεί, ανάμεσα (και σχεδόν πάντα και μέσα) στα ραντεβού και στα αεροπλάνα. Κάποια πρώτα, σκόρπια, πολύ συνοπτικά συμπεράσματα τα καταγράφω εδώ παρακάτω.
1.
Στις πόλεις που επισκέφτηκα, κάποιες από τις οποίες έχουν περάσει τεράστιες οικονομικές κρίσεις στο παρελθόν, είδα να αναδεικνύονται τρεις συγκεκριμένοι παράγοντες που παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο στο πώς επιστρέφει μια οικονομία από μια κρίση στην ανάπτυξη, στους οποίους συχνά δεν δίνουμε αρκετή σημασία και έμφαση: Τα καλά πανεπιστήμια και νοσοκομεία, η φιλανθρωπία και η μετανάστευση. Θα γράψω λίγο πιο αναλυτικά γι’ αυτά τα θέματα αλλού (να μια αρχή), αλλά εν τάχει σημειώνω τα εξής:
• Τα πανεπιστήμια και τα νοσοκομεία αποτελούν σημαντικό παράγοντα ως κοιτίδες και πυρήνες ανθρώπινου δυναμικού υψηλής εξειδίκευσης.
• Ένα παράδειγμα: Στο Πίτσμπεργκ, όπου το Carnegie Mellon έχει ένα από τα καλύτερα τμήματα AI και machine learning στον κόσμο (και το τμήμα robotics είναι επίσης ανάμεσα στα καλύτερα) η Uber έχει επιλέξει να τοποθετήσει το παγκόσμιο κέντρο έρευνάς της για τα αυτόνομα αυτοκίνητα, με περίπου 250 ερευνητές και μηχανικούς. Άλλες εταιρείες του ίδιου κλάδου (Aurora, Argo) έχουν επίσης τα γραφεία τους εκεί.
• Άλλο παράδειγμα: Όλες οι μεγάλες εταιρείες στο χώρο της υγείας έχουν γραφεία και εργαστήρια με χιλιάδες ερευνητές δίπλα ή μέσα στο Texas Medical Center του Χιούστον.
• Σε άλλες πόλεις μπορεί να υπάρχουν και πυρήνες άλλου είδους (πχ άλλες μεγάλες επιχειρήσεις στη Silicon Valley, ο στρατός στο Ισραήλ, κρατικές δομές όπως το Johnson Space Center στο Χιούστον). Είναι όμως σαφές πως μια οικονομία οποιουδήποτε μεγέθους για να βγει από μια κρίση και να επιστρέψει στην ανάπτυξη πρέπει οπωσδήποτε να έχει τουλάχιστον μια δομή που να φιλοξενεί και να παράγει πολύ υψηλού επιπέδου εργατικό δυναμικό. Εφόσον υπάρχει αυτό, μετά οι εταιρείες και οι επενδύσεις θα έρθουν.
• Ο δεύτερος παράγοντας είναι η φιλανθρωπία. Βοηθά τις κοινωνίες που περνούν κρίση με το να διατηρεί μια υψηλή ποιότητα ζωής και την ελπίδα των πολιτών ζωντανή, στηρίζοντας τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας που μέσα σε μια κρίση τα κράτη εγκαταλείπουν, όπως οι τέχνες, ο πολιτισμός, οι κοινωνικές δράσεις και οτιδήποτε έχει να κάνει με το κοινωνικό κεφάλαιο.
• Σε πόλεις που κατέρρευσαν επειδή οι οικονομικές συνθήκες άλλαξαν (Πίτσμπεργκ όταν έκλεισαν οι βιομηχανίες του χάλυβα, Χιούστον μετά την πετρελαϊκή κρίση), τα τεράστια φιλανθρωπικά κεφάλαια ιδρυμάτων που φτιάχτηκαν από μεγιστάνες των προηγούμενων εποχών (Carnegie, Frick, Mellon, Heinz, Brown, Moody, Jones κλπ), ενεργοποιήθηκαν για να φτιάξουν και να συντηρήσουν τα μουσεία, τα θέατρα, τους πολιτιστικούς χώρους και να αναπτύξουν υπηρεσίες υγείας και εκπαίδευσης και δράσεις αντιμετώπισης της φτώχειας.
• Πέρα από την στήριξη στις τοπικές κοινωνίες, αυτό είχε και μια παράπλευρη συνέπεια: Όταν η οικονομία “γύρισε”, χάρη σ’ αυτές τις υποδομές τα μέρη αυτά αποδείχτηκαν ελκυστικά για εργαζόμενους από άλλες περιοχές.
• Όπως μου είπαν, καμία άλλη μικρομεσαία πόλη των ΗΠΑ δεν έχει τα μουσεία και τα θέατρα του Πίτσμπεργκ.
• Ο τρίτος παράγοντας είναι η μετανάστευση. Είναι καλά τεκμηριωμένη η αξία της εισροής μεταναστών για μια οικονομία, τα παραδείγματα είναι πολυάριθμα. Σε κάποιες κοινωνίες πλέον γίνονται και αντιληπτά από τους πολίτες.
• Στο Χιούστον δεν κουράζονται να επαναλαμβάνουν καμαρωτοί ότι η πόλη τους είναι «the most diverse city in America».
• “Καμία δύναμη στον κόσμο δεν μπορεί να κάνει το Χιούστον και το Τέξας λιγότερο μαύρο, λιγότερο latino, λιγότερο asian. Κάνε ό,τι θες, χτίσε φράχτες, διώξε δέκα εκατομμύρια που νομίζεις ότι είναι εδώ παράνομα, αλλά τίποτε δεν θα κάνει 63χρονους «Anglos» να κάνουν περισσότερα παιδιά. Έχει τελειώσει. Αυτό είμαστε. Αυτό είναι το μέλλον μας”. – Stephen Klineberg, The Kinder Institute for Urban Research, Χιούστον.
• Στο Μαϊάμι τα πράγματα είναι ακόμα πιο θεαματικά.
• Στο φιλελεύθερο κόσμο της Ευρώπης μια ιδανική συνθήκη θέλει τους μετανάστες να έρχονται και να ενσωματώνονται (με τη βοήθεια οργανωμένων δομών) στην κουλτούρα και την κοινωνική πραγματικότητα της χώρας που τους υποδέχεται. Να μαθαίνουν τη γλώσσα, να υιοθετούν τις συνήθειες.
• Στο Μαϊάμι οι μετανάστες των τελευταίων 60 ετών έφεραν τη δικιά τους γλώσσα, τις δικές τους συνήθειες και σήμερα είναι η πλειοψηφία και μια κυρίαρχη υποκατηγορία τους (οι Κουβανοί) κάνουν κουμάντο στο μέρος.
• Στο Μαϊάμι είναι μετανάστης ο γιατρός σου, ο καθηγητής σου, ο δήμαρχος και ο γερουσιαστής σου, και δεν πιάνεις δουλειά (στον τομέα των υπηρεσιών τουλάχιστο) αν δεν μιλάς ισπανικά. Το ψηφοδέλτιο (επτά σελίδες Α4 αυτό που είχαν στις midterms του 2018) είναι σε τρεις γλώσσες (αγγλικά, ισπανικά και γαλλικά κρεόλ της Αϊτής). Και κανένας -ούτε οι “Anglos”- δεν έχει πρόβλημα, κυρίως επειδή το μέρος αναπτύσσεται αλματωδώς.
• Η πόλη χαρακτηρίζεται “πρωτεύουσα της Λατινικής Αμερικής” από όλους ανοιχτά. Μεγάλες εταιρείες έχουν τα λατινοαμερικάνικα headquarters τους στο Μαϊάμι (βοηθά και το αεροδρόμιο). Όποτε υπάρχει κρίση σε χώρα της Λατινικής Αμερικής οι πλούσιοι φέρνουν τα λεφτά τους στο Μαϊάμι. Όλοι οι skilled Βενεζουελάνοι που φεύγουν τα τελευταία χρόνια από τη χώρα τους πρώτα πάνε στο Μαϊάμι. Η πόλη ανοικοδομείται με ρυθμούς Κινεζικής μεγαλούπολης.
• Σε μια τέτοια ραγδαία αναπτυσσόμενη πόλη, από ό,τι αποδεικνύεται, ακόμα και οι συντηρητικοί “Anglos” (και οι ντόπιοι Έλληνες που συνάντησα) δεν έχουν καμία αντίρρηση να μάθουν λίγα ισπανικά για να μπορούν να συνεννοούνται. Στην πόλη τους. Στο σπίτι τους.
• Και η μετανάστευση δεν έχει επιπτώσεις μόνο σε συγκεκριμένες πόλεις. Όπως ξέρουμε -και ακούσαμε και σε ομιλία του Φαρίντ Ζακαρία στο University of Miami-, χάρη στη μετανάστευση «σε 5 χρόνια οι ΗΠΑ θα έχουν καλύτερο δημογραφικό προφίλ (σ.σ. περισσότερους νέους) από το Μεξικό. Σε 10 χρόνια θα έχουν καλύτερο δημογραφικό προφίλ από την Κίνα».
Πολλή περαιτέρω συζήτηση και σκέψη χωρούν αυτά, βεβαίως, αλλά θέλω να σημειώσω εδώ πως από τους τρεις τομείς εμείς κάτι κάνουμε με τη φιλανθρωπία (σε κάποιο βαθμό), κάτι κάναμε με τη μετανάστευση τη δεκαετία του ’90 (αλλά σήμερα ακολουθούμε τον υπόλοιπο κόσμο απομακρυνόμενοι από οποιαδήποτε ψύχραιμη συζήτηση για το θέμα) αλλά χωλαίνουμε βαθιά σε πανεπιστήμια και επίπεδο δομών παραγωγής και διατήρησης υψηλού επιπέδου ανθρώπινου δυναμικού.
2.
Οι πολιτισμικές διαφορές ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Ευρώπη είναι πολύ μεγάλες, ακόμα κι αν αναλογιστεί κανείς ότι οι διαφορές ανάμεσα σε διαφορετικούς πληθυσμούς των ΗΠΑ (και αντίστοιχα της Ευρώπης) είναι μεγάλες.
• Οι δεκάδες άνθρωποι (κυρίως μέλη της εκάστοτε μορφωμένης, άρχουσας ελίτ) που συνάντησα επιβεβαίωσαν το συμπέρασμα και μου θύμισαν τους λεμούριους της Μαδαγασκάρης. Κάποιες κοινές γενικές “αξίες” υπάρχουν, κυρίως σε θέματα που έχουν να κάνουν με την ταυτότητα επιμέρους πληθυσμών (θρησκευτική πίστη, ιδεολογικά σχήματα) αλλά πρόκειται για δύο πληθυσμούς που έχουν εξελιχθεί ανεξάρτητα για πάρα πολλά χρόνια, έχοντας τριβή με διαφορετικές προκλήσεις, με αποτέλεσμα να έχουν αναπτύξει εξαιρετικά διαφορετικές προσεγγίσεις ακόμα και σε κοινά θέματα, οι οποίες εν μέρει καλύπτονται από κοινές πολιτισμικές αναφορές, αλλά γίνονται ευδιάκριτες με την παραμικρή αφορμή.
• Και η απόσταση στο μέλλον θα μεγαλώνει. Σύντομα λίγοι Αμερικανοί θα θυμούνται τις κοινές προκλήσεις Ευρώπης-ΗΠΑ κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Και όπως είδαμε παραπάνω, το μέλλον των ΗΠΑ είναι στα χέρια νέων λατινοαμερικάνικης, ασιατικής ή αφρικανικής καταγωγής, που έχουν λιγότερα να τους συνδέουν με την Ευρώπη κι από τα λίγα που έχουν οι απόγονοι των Γερμανών, Ιρλανδών, Ιταλών (και Ελλήνων) αποίκων.
• Μέσα από αυτές τις αντιθέσεις, ωστόσο, οι Ευρωπαίοι ταξιδιώτες μπορέσαμε να βρούμε πολλά κοινά σημεία μεταξύ μας, κυρίως σε στιγμές θυμηδίας και ετεροπροσδιορισμού, όπως όταν παρακολουθούσαμε σχολιάζοντας σαν σε ντοκιμαντέρ τους Αμερικανούς που μπαινόβγαιναν στο Walmart, ή όταν πυροβολούσαμε με Καλάσνικοφ σε gun range του Τέξας.
• Από όσα είδα και άκουσα, η ιδέα μιας κοινής πολιτισμικής ή αξιακής ταυτότητας των δύο πλευρών του Ατλαντικού (η υποστήριξη της οποίας είναι κατά μία έννοια μέρος της αποστολής του German Marshall Fund) μάλλον δεν επαληθεύεται.
3.
Κάτι πιο αφηρημένο, που πάντως άλλαξε σημαντικά στην αντίληψή μου κατά τη διάρκεια αυτού του ταξιδιού, έχει να κάνει με τον τρόπο που θα έπρεπε να λειτουργεί η πολιτική διαδικασία στο επίπεδο του πραγματικού κόσμου.
• Η ευκαιρία της συναναστροφής με πάρα πολλούς πολύ διαφορετικούς ανθρώπους σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα μου έδωσε μια πρωτόγνωρη αντίληψη για το τι είναι και σε τι συνίσταται ένας “λαός”.
• Η πιο δυσάρεστη, -σχεδόν απωθητική- επαφή μου σε όλο το μήνα ήταν με κάποιους ακτιβιστές που διαμαρτύρονταν για το διορισμό του Μπρετ Κάβανο έξω από το Καπιτώλιο, (με τους οποίους συμφωνούσα 150%), ενώ η πιο φιλική και εγκάρδια συνομιλία ήταν με μια φανατική οπαδό του Τραμπ στην πτήση για το Πίτσμπεργκ, η οποία πιστεύει ότι ο Ομπάμα είναι κομμουνιστής και παιδόφιλος (και με την οποία δεν συμφωνώ σε τίποτε απολύτως).
• Αυτή η εικόνα της ιδεολογικής, μορφωτικής και διανοητικής σαλάτας που υπάρχει ανάμεσα σε αυτά τα δύο άκρα δεν με έκανε σοφότερο, ούτε μου αποκάλυψε καμιά κρυφή αλήθεια, αλλά απλά υπογράμμισε γλαφυρά ότι σε μια κοινωνία τόσο τραγικά πολωμένη (πιο πολωμένη κι από τη δικιά μας, σύμφωνα με όσα μου είπαν στο Pew) τίποτε δεν πρόκειται ποτέ να λυθεί με την διαιώνιση της κόντρας.
• Ακόμα κι αν οι μεν “νικήσουν” τους δε, δεν υπάρχει περίπτωση να έρθει κοινωνική ειρήνη και βιώσιμη ευημερία αν οι λύσεις που θα επιβάλουν οι μεν δεν περιλαμβάνουν και τους δε.
• Στο πανεπιστήμιο Rice συνάντησα τον Ρικ Γουίλσον, έναν πολιτικό επιστήμονα ο οποίος μελετά τους τρόπους με τους οποίους αντίπαλες ομάδες λύνουν τις διαφορές τους. Αναζητώντας απαντήσεις σε μέρη όπως η Βοσνία, το Αλέπο και το Γιακούτσκ, διαπιστώνει πως ακόμα και ομάδες ανθρώπων που μισιούνται λυσσαλέα μεταξύ τους μπορούν να συνυπάρξουν και να προοδεύσουν φτάνει α) να μην είναι χωρισμένες μεταξύ τους (να ζουν μαζί) και β) να υπάρχουν δομές και θεσμοί που να τους αναγκάζουν να συνεργαστούν προς έναν ή περισσότερους κοινούς σκοπούς. Δεν γίνεται αλλιώς.
• Το μήνυμα που έβγαλα από αυτό το ταξίδι είναι πως ό,τι κι αν σκεφτώ, όποια λύση ή ιδέα κι αν γράψω εγώ σε ένα άρθρο, ή όποια πρόταση πολιτικής κι αν προτείνει η διαΝΕΟσις, θα πρέπει οπωσδήποτε να λαμβάνει υπ’ όψιν και να περιλαμβάνει τους “αντιπάλους”. Θα πρέπει να συνηθίσω στην ιδέα ότι οι ιδέες μου δεν θα “νικήσουν”, και ότι ο κόσμος ποτέ δεν θα γίνει όπως θα τον ήθελα ή όπως τον φαντάζομαι, επειδή αυτό είναι αδύνατο, επειδή πρέπει να ζήσουμε μαζί με τους άλλους, και κυρίως να συνηθίσω το εξής: Ότι δεν πειράζει.
• Ο καθηγητής Γουίλσον μου είπε: “I am often surprised by how well people will work together. I am surprised how we are not killing each other more”.
4.
Τέλος, ένα αναπάντεχο συμπέρασμα έχει να κάνει με την Ελλάδα.
• Από τους περίπου 200 ανθρώπους που συνάντησα (συμπεριλαμβανομένων των οδηγών Uber, baristas στα Starbucks κλπ), δεν υπήρχε ούτε ένας που να μην ήξερε τι είναι η “Ελλάδα”. Ούτε ένας.
• Το δε ποσοστό των ανθρώπων που στο άκουσμα του “Ελλάδα” απαντούσαν “έχω πάει” ήταν συγκλονιστικό, έφτανε το 30%, χωρίς υπερβολή.
• Η εμπειρία που είχα ως Έλληνας επισκέπτης στη χώρα αυτή ήταν εντελώς διαφορετική από την εμπειρία που είχαν οι συνταξιδιώτες μου από τη Μολδαβία, τη Βουλγαρία ή τη Ρουμανία. Στην Ελλάδα έχουν πάει πολλοί Αμερικάνοι, την ξέρουν όλοι, και θέλουν να πάνε όλοι. Ως brand είμαστε το ίδιο με τη Γαλλία ή την Ιταλία -και σαφώς ελκυστικότερο από τη Γερμανία.
• Δεν ξέρω πώς να αξιολογήσω το συναίσθημα του να βρίσκομαι σε ένα ξένο μέρος και όλοι να ξέρουν την πόλη από όπου έρχομαι και αυτόματα να υιοθετούν απέναντί μου μια μενταλιτέ επαρχιώτη, επειδή εγώ είμαι από τη διάσημη Αθήνα και αυτοί είναι από το Πίτσμπεργκ, που υποθέτουν πως κανείς εκτός ΗΠΑ (για να μην πω εκτός Πενσιλβάνιας) δεν γνωρίζει ότι υπάρχει. Ήταν πρωτόγνωρο, με γέμισε υπερηφάνεια (εντελώς παράλογη, όπως όταν κάνει triple-double ο Αντετοκούνμπο) και μου άφησε την υποψία μιας αόρατης υπεραξίας, την υποψία ότι οι “32 εκ. επισκέπτες το χρόνο” δεν είναι αξιοζήλευτο ρεκόρ. Είναι λίγοι.
