Τι κρίση είναι αυτή που περνάμε, τι κρισάρα γιγάντια, πόσο θεαματική και φαντασμαγορική, δακτυλοδεικτούμενη. Γι’ αυτό που ζούμε εμείς εδώ σήμερα κάποτε θα γράφονται τραγούδια. Η εποχή μας θα αναπολείται από τους μακρινούς απογόνους ως μαύρη και δραματική, κι εμείς, η γενιά μας, θα θεωρείται καταγέλαστη και αφελής. Ως αδαή κουτορνίθια θα μας θυμούνται, που δε μπορούσαν ούτε ένα υποτυπώδες κράτος να στήσουν. Εμείς είμαστε μέσα στη μέση της καταιγίδας αυτή τη στιγμή, και από αυτή τη θέση είναι λίγο δύσκολο να καταλάβουμε τι μας συμβαίνει ακριβώς. Δύσκολο, αλλά όχι αδύνατο.
Υπάρχουν βιβλία.
Τα τελευταία χρόνια έχουν γραφτεί μερικά βιβλία που εξηγούν αποτελεσματικά μερικές από τις πτυχές της νέας ελληνικής κατάρρευσης. Τα προηγούμενα, δε, χρόνια είχαν γραφτεί βιβλία για άλλες, παλαιότερες παρόμοιες καταρρεύσεις, τα οποία συμπληρώνουν τη συνολική εικόνα της χώρας, τη διαχρονική. Είναι μια εικόνα πολλών επαναλήψεων. Η Ελλάδα κατοικείται από ένα λαό που κάνει ξανά και ξανά παρόμοια λάθη εδώ και σχεδόν δύο αιώνες, από τότε δηλαδή που απέκτησε την αυτοδιοίκηση αυτής της ακρούλας της Βαλκανικής χερσονήσου, για να την κάνει ό,τι θέλει.
Έχω διαβάσει -ολόκληρα ή αποσπασματικά- τα επτά από τα οκτώ βιβλία που βρίσκονται στην παρακάτω λίστα, και σας προτείνω να κάνετε το ίδιο. Ή μάλλον, σας προτείνω να τα διαβάσετε όλα ολόκληρα. Καταλαβαίνω ότι αυτό μπορεί να είναι δύσκολο για πολλούς, καθώς πρόκειται για 3.500 σελίδες, κι ο χρόνος όλων μας είναι περιορισμένος. Ενδέχεται, ωστόσο, αυτοί που έχουν περισσότερο χρόνο από όλους να είναι ακριβώς αυτοί που χρειάζεται περισσότερο να τα διαβάσουν:
Το να καταλάβουμε τι είναι αυτό που μας συμβαίνει, το αν για τη χρεοκοπία της Ελλάδας φταίει η Μέρκελ, τα “μνημόνια”, οι σαϊεντολόγοι, τα χόμπιτ ή κάτι άλλο, και το γιατί αυτός ο λαός αυτοκαταστρέφεται ξανά και ξανά, παραμένοντας στις παρυφές της Δύσης αλλά ποτέ πραγματικά μέσα της, είναι χρήσιμο πράγμα, πολύτιμο. Η αυτογνωσία και η κατανόηση δεν είναι από μόνες τους αρκετές, αλλά είναι κάτι. Είναι μια αρχή.
Έχουμε και λέμε:
1. Στάθης Καλύβας: Καταστροφές και Θρίαμβοι – Παπαδόπουλος
Αυτό το πολύ συμπυκνωμένο βιβλίο από τον καθηγητή πολιτικής επιστήμης του Γέιλ, μια σύντομη πολιτική ιστορία του ελληνικού κράτους, γράφτηκε αρχικά για ξένο κοινό, για να μπορούν να καταλάβουν αλλοδαποί τι είναι αυτή η χώρα και γιατί καταστρέφεται συνέχεια. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, καθώς τα περισσότερα από τα πράγματα που εξιστορεί είναι είτε παντελώς άγνωστα, είτε γνωστά με λάθος τρόπο και στους Έλληνες, οπότε η προσεκτική και εκλαϊκευμένη προσέγγιση βοηθά στο να γίνουν καταληπτά από τον οποιονδήποτε. Πολύ σημαντικό είναι και το ότι πρόκειται για ένα βιβλίο κατά βάση αισιόδοξο. Περιγράφει πώς, παρ’ όλα τα διαρκή και αυτοκαταστροφικά λάθη, οι Έλληνες πάντα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο κατάφερναν να βρίσκονται στο στρατόπεδο των νικητών της Ιστορίας. Έστω και κατά λάθος.
Αν θέλετε να διαβάσετε μόνο ένα βιβλίο από αυτή τη λίστα, ή αν σκέφτεστε από πού να αρχίσετε, διαλέξτε αυτό.
2. Κώστας Κωστής: Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας – Πόλις
[motto_right]
«Αι ιδιοτροπίαι μας, και αι φαντασίαι μας, και αι προπετείς μας αξιώσεις, μαρτυρούσιν ότι είμεθε les enfants gâtés de l’histoire»
[/motto_right]
Αν το βιβλίο του Καλύβα σας άνοιξε την όρεξη και θέλετε να εμβαθύνετε στα ίδια θέματα, έχει γραφτεί μια πολύ πιο εκτενής και “βαρύτερη” εκδοχή. Ο ιστορικός Κώστας Κωστής ξεκινάει από ακόμα πιο πριν, πάει στο 17ο αιώνα, και χαρτογραφεί με λεπτομέρειες τη διαρκή πορεία των δανεισμών, των κακοδιαχειρίσεων και των πτωχεύσεων μέσα από το πολιτικό και κοινωνικό τους πλαίσιο.
Είναι πάρα πολύ ωραίο, πιο δύσκολο στο διάβασμα, αλλά πλήρες. Με αυτό και το προηγούμενο, καλύπτετε ολόκληρη τη σύγχρονη ελληνική ιστορία. Αν, ωστόσο, θέλετε να εμβαθύνετε ακόμα περισσότερο σε συγκεκριμένες φάσεις τις ιστορίας, σας προτείνω τα εξής τρία:
3. Νικηφόρος Διαμαντούρος: Οι απαρχές της συγκρότησης σύγχρονου κράτους στην Ελλάδα 1821-1828 – ΜΙΕΤ
Ετούτο δεν γράφτηκε εν μέσω της κρίσης, ήταν η διδακτορική διατριβή του Νικηφόρου Διαμαντούρου στο πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, μα κυκλοφόρησε στα ελληνικά μόλις το 2002. Περιγράφει την ιστορία της ίδρυσης του ελληνικού κράτους, και μέσα από αυτήν αναδεικνύει το κρίσιμο αφήγημα της σύγκρουσης δύο κόσμων: Ενός ξενόφερτου κύματος φιλελευθερισμού που ήθελε να φέρει τις αρχές του διαφωτισμού στο νέο κράτος, και των προνομιούχων του προηγούμενου καθεστώτος, που ήθελαν να φύγουν οι Τούρκοι, αλλά να μην αλλάξει τίποτε άλλο. Το πώς εκτυλίχθηκε αυτή η μάχη τα πρώτα χρόνια ζωής του νέου ελληνικού κράτους -μεταξύ άλλων, με δύο εμφυλίους- είναι ένα πολύ μεγάλο μάθημα γι’ αυτά που ζούμε και βλέπουμε σήμερα. Η μάχη ανάμεσα στις δύο τάσεις της ελληνικής κοινωνίας δεν τελείωσε ποτέ.
Ο Διαμαντούρος έχει γράψει άλλο ένα βιβλίο που μελετά τη μεταπολίτευση μέσα από το πρίσμα αυτής της μάχης, το “Πολιτικός Δυισμός και Πολιτική Αλλαγή στην Ελλάδα της Μεταπολίτευσης“. Δεν το έχω διαβάσει ακόμη -και δεν έχω καταφέρει να το βρω κιόλα- αλλά το σκοπεύω.
Για το πρώτο, έχω γράψει εδώ.
4. Γιάννης Γιανουλόπουλος: Η ευγενής μας τύφλωσις – Βιβλιόραμα
Μετά την ίδρυση του κράτους, ένα άλλο σημαντικό ιστορικό συμβάν που μπορεί να αποτελέσει χρήσιμο μάθημα για εμάς σήμερα είναι το φιάσκο του πολέμου του 1897. Είναι πολύ ενδιαφέρον και ελάχιστα γνωστό στο ευρύ κοινό, και σ’ αυτό το βιβλίο περιγράφεται με γλαφυρό -ενίοτε και χιουμοριστικό- τρόπο. Το πώς η πτώχευση του 1893 οδήγησε στην έκρηξη του λαϊκισμού και σε παλαβές ιστορικές ήττες που έβαλαν τη χώρα ακόμα πιο βαθιά στην κρίση θα σας θυμήσει πολύ τη σημερινή κατάσταση. Γι’ αυτό έχω γράψει εδώ.
5. Στάθης Καλύβας & Νίκος Μαραντζίδης: Εμφύλια Πάθη – Μεταίχμιο
Σε μερικούς από εμάς, το ότι ο εμφύλιος πόλεμος της δεκαετίας του ’40 εξακολουθεί και τροφοδοτεί το δημόσιο διάλογο με λεξιλόγιο και απολιθωμένα κόμπλεξ φαντάζει ακατανόητο. Σε ετούτο το βιβλίο δύο Έλληνες καθηγητές (και φίλοι) γράφουν τα βασικά πράγματα που πρέπει να ξέρει ένας ψύχραιμος, μη-φανατικός και μη-ιδεολογικά τυφλός ενημερωμένος πολίτης για εκείνο τον πόλεμο.
6. Αρίστος Δοξιάδης: Το Αόρατο Ρήγμα – Ίκαρος
Αν τώρα θέλετε να καταλάβετε γιατί πτώχευσε η Ελλάδα, πόσο στρεβλή και αλλοπρόσαλλη είναι η οικονομία της, και μερικές ιδέες για το πώς πρέπει να αλλάξει το παραγωγικό της μοντέλο για να σωθεί, ετούτο εδώ είναι μια θαυμάσια αφετηρία. Τώρα, πρέπει να πούμε ότι τα οικονομικά θέματα είναι πολύ μπουρδουκλωμένο πράγμα, κι οποιοσδήποτε ξέρει επαρκώς το λεξιλόγιο μπορεί να γράψει θεωρίες και απόψεις που μπορεί σε ένα δεκτικό και απελπισμένο κοινό να μοιάζουν σωστές και, ποιος ξέρει, να καταλήξει ακόμα και πρώτος σε ψήφους βουλευτής και λαοπρόβλητος σταρ για λίγους μήνες. Αλλά εδώ ο Δοξιάδης εξηγεί απλά και προσιτά τις βασικές δυσλειτουργίες της πραγματικής οικονομίας, όχι μακροοικονομικά όνειρα για χρέη. Δεν είναι χρήσιμο μόνο για γενικά ανήσυχους πολίτες, αλλά ειδικά για επιχειρηματίες και, βεβαίως, και για την πολύ μεγάλη ομάδα του πληθυσμού που ψήφισε όπως δείχνει η εικόνα παραπάνω.
7. Τάκης Παππάς: Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα – Ίκαρος
Όλα τα παραπάνω σας δίνουν μια ιδέα για το πώς λειτούργησε αυτό το κράτος και αυτός ο λαός ιστορικά, γιατί έχει τα κουσούρια που έχει, πώς τα απέκτησε, ποιες ήταν οι συνέπειές τους, και ποια είναι η οικονομική διάσταση της κρίσης που ζούμε σήμερα. Για μια πιο αναλυτική περιγραφή του “γιατί πτωχεύσαμε τώρα”, υπάρχει αυτό το βιβλίο. Εδώ, ο καθητητής συγκριτικής πολιτικής Παππάς περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ο λαϊκισμός διάβρωσε το πολιτικό σκηνικό και τους βασικούς θεσμούς του κράτους κατά τη μεταπολίτευση, οδηγώντας στο αναπόφευκτο και ακραίο τέλος. Έγραψα σχετικά εδώ.
8. Γιάννης Παλαιολόγος: Ο 13ος άθλος του Ηρακλή – Εστία
Ετούτο είναι το μόνο από τα οκτώ που δεν έχω διαβάσει, αλλά σκοπεύω να το κάνω σύντομα, καθώς μου το έχουν εκθειάσει διάφοροι, ετερόκλητοι. Είναι ιστορίες που περιγράφουν την κοινωνική διάλυση μιας κοινωνίας που, για λόγους που τεκμηριώνονται υπερεπαρκώς και από τα προηγούμενα, ποτέ δεν απέκτησε καμία συνοχή.
Αν έχετε κι εσείς προτάσεις για διάβασμα, ευπρόσδεκτες στα σχόλια.